wklejam artykuł
Odsetki i opłaty karne za zwłokę w regulowaniu zobowiązań cywilnoprawnych
Izabela Motowilczuk
Prowadzenie działalności statutowej przez jednostki należące do sektora finansów publicznych wiąże się z realizacją wielu różnorodnych operacji gospodarczych, z których część skutkuje powstaniem po stronie tych jednostek zobowiązań. Kryzys finansowy, który dotknął w ostatnich latach wszystkie jednostki uczestniczące w obrocie gospodarczym, spowodował także, że w jednostkach sfery publicznej coraz częściej mamy do czynienia z zobowiązaniami z tytułu odsetek i opłat karnych za zwłokę w regulowaniu zobowiązań cywilnoprawnych. Jakie kroki powinno zatem podjąć kierownictwo jednostek, aby w możliwie największym zakresie ograniczyć obciążenia budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego z tytułu tych opłat?
Zobowiązania to wynikający z przeszłych zdarzeń obowiązek wykonania przez jednostkę świadczeń na rzecz innych podmiotów o wiarygodnie określonej wartości, które spowodują wykorzystanie już posiadanych lub przyszłych aktywów jednostki (art. 3 ust. 1 pkt 20 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości). Zobowiązania cywilnoprawne jednostek sektora finansów publicznych powstają w wyniku zawierania przez nie różnorodnych umów o wykonanie na ich rzecz dostaw,
usług i robót budowlanych i w większości
ulegają likwidacji poprzez ich spełnienie (zapłatę), rzadziej w wyniku potrącenia, umorzenia lub przedawnienia.
Jednostki organizacyjne należące do sektora finansów publicznych mają
obowiązek wydatkować środki publiczne zgodnie z przepisami dotyczącymi poszczególnych wydatków, na cele i
w wysokości ustalonej w planie finansowym jednostki oraz w wysokości i terminach wynikających z wcześniej zaciągniętych zobowiązań (art. 44 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych). Przytoczona reguła dokonywania wydatków publicznych ma zapewnić racjonalne gospodarowanie środkami publicznymi oraz
nieobciążanie budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego dodatkowymi kwotami z tytułu:
l odsetek za zwłokę,
l kar umownych,
l kosztów egzekucyjnych i sądowych,
l innych opłat karnych.
Zasadnicze znaczenie tej reguły dla gospodarki sektora publicznego podkreślone zostało także w ten sposób, że jej nieprzestrzeganie zagrożone jest
pociągnięciem do odpowiedzialności z tytułu naruszenia dyscypliny finansów publicznych. Zagrożone karą jest:
l niewykonanie zobowiązania jednostki sektora finansów publicznych, którego skutkiem jest zapłata odsetek, kar lub opłat,
l dopuszczenie przez kierownika jednostki sektora finansów publicznych do niewykonania zobowiązania jednostki, którego termin upłynął, wskutek zaniedbania lub niewypełnienia obowiązków w zakresie kontroli zarządczej
– art. 16 ustawy z 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych.
Jeśli jednostka sektora finansów publicznych będąca dłużnikiem spóźni się ze spełnieniem (spłatą) swoich zobowiązań pieniężnych, jest tak jak inne podmioty gospodarcze
zobowiązana do uiszczenia odsetek za zwłokę, zgodnie z art. 359 § 3 oraz art. 481 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (dalej: k.c.) stanowiącymi, że:
jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Stopa, według której nalicza się odsetki, może wynikać z umowy zawartej między stronami, jeśli jednak nie została w ten sposób ustalona, należą się odsetki ustawowe, określane przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia (aktualnie jest to rozporządzenie z 4 grudnia 2008 r. w sprawie określenia odsetek ustawowych, które wynoszą
13% w stosunku rocznym).
Oprócz konieczności zapłaty odsetek za zwłokę w regulowaniu zobowiązań, z umów zawartych przez jednostki sektora finansów publicznych może wynikać również
obowiązek uiszczenia w takim przypadku opłat z tytułu kar umownych za nienależyte wywiązywanie się z umowy, a jeśli wykonawca/dostawca poniósł w związku z tym szkodę – może także domagać się stosownego odszkodowania. Nieterminowe regulowanie zobowiązań może wreszcie pociągnąć za sobą także
poniesienie przez jednostkę sektora finansów publicznych wydatków z tytułu opłat sądowych i egzekucyjnych, jeśli kontrahent będzie chciał wyegzekwować ich spłatę na drodze przymusowej.
Ponieważ generalnie jednostki sektora finansów publicznych mają obowiązek opłacać swoje zobowiązania w terminie – jeżeli już doszło do opóźnień i powstania zobowiązań z tytułu odsetek/opłat karnych –
kierownictwo tych jednostek powinno podjąć wszelkie możliwe środki, aby uniknąć ich zapłaty, czyli uszczuplenia środków publicznych.
Przykłady trzech działań pozwalających uniknąć uszczuplenia środków publicznych z tytułu odsetek i opłat karnych za nieterminowe regulowanie zobowiązań
Niezależnie od przyczyny, która spowodowała nieterminowe uregulowanie zobowiązań przez jednostkę, jej kierownictwo może i powinno:
1) wystąpić do wierzycieli o przesunięcie terminów płatności przeterminowanych zobowiązań – co pozwoli uniknąć zapłaty odsetek za zwłokę w ogóle lub ograniczy związane z tym koszty (za okres odroczenia odsetek się nie nalicza),
2) zawrzeć z wierzycielami zamierzającymi skierować dochodzenie swoich należności na drogę egzekucji ugody, dotyczące możliwości rozłożenia na raty spłat zadłużenia, tak aby uniknąć ponoszenia dodatkowych kosztów związanych z opłatami sądowymi i egzekucyjnymi,
3) wystąpić do wierzycieli z wnioskami o umorzenie naliczonych odsetek za zwłokę i kar umownych.
W przypadku zobowiązań cywilnoprawnych jednostek sektora finansów publicznych ich umorzenie odbywa się na zasadach określonych w art. 508 k.c. – zgodnie z którym
zobowiązanie wygasa, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie przyjmuje. Konstrukcja przytoczonego przepisu wskazuje, że
zwolnienie z długu następuje w drodze zawarcia umowy pomiędzy dłużnikiem a wierzycielem, w której wierzyciel zrzeka się przysługującej mu wierzytelności, a dłużnik oświadcza, że to zrzeczenie przyjmuje.
Umowa o zwolnienie z długu może być zawarta pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu (np. w jednostkach należących do sektora publicznego często spotyka się umowy, w których umarzane są odsetki za zwłokę/kary umowne pod warunkiem spłaty należności głównej w określonym przez strony terminie). Jeżeli strony umowy nie postanowiły inaczej, wygaśnięcie wierzytelności, która jest przedmiotem umowy o zwolnienie z długu, następuje z chwilą zawarcia umowy, strony mogą jednak przyjąć także wcześniejszy lub późniejszy termin wygaśnięcia wierzytelności. Zwolnienie z długu może dotyczyć całości lub części należności głównej i należności ubocznych, jak też samych tylko należności ubocznych (odsetek za zwłokę, kar umownych) – o jego zakresie rozstrzygają strony w zawieranej umowie.
Jednostki sektora finansów publicznych uzyskujące umorzenie swoich długów powinny zawsze pamiętać o udokumentowaniu tego faktu na piśmie – z jednej strony jest to konieczne, aby móc dokonać odpisu należności głównych i naliczonych odsetek w ewidencji księgowej, z drugiej strony jest ważne ze względów dowodowych. W praktyce jednostek samorządu terytorialnego zdarzały się bowiem przypadki, kiedy ich jednostki organizacyjne uzyskiwały umorzenie odsetek/opłat karnych w drodze „ustnych porozumień” lub „uzgodnień” z kierownictwem kontrahentów, które następnie nie były honorowane przez kolejne osoby obejmujące stanowiska kierownicze, a także likwidatorów czy syndyków masy upadłości – dążących do odzyskania jak największych kwot należności. W konsekwencji jednostki nieposiadające dokumentów na dowód umorzenia ich zobowiązań były zmuszone do regulowania często dużych kwot odsetek za zwłokę i kar umownych naliczanych jednorazowo za kilkuletnie okresy nieobjęte jeszcze przedawnieniem.
PRZYKŁAD
Samorządowa jednostka budżetowa na skutek nieotrzymywania na czas środków na pokrycie swoich wydatków z budżetu jednostki samorządu terytorialnego opłacała w ciągu 2010 r. po terminie zobowiązania z tytułu opłat za dostawy energii elektrycznej. Kontrahent jednostki 30 grudnia 2010 r. przesłał jej notę obciążeniową na kwotę ogółem 3089 zł z tytułu odsetek za zwłokę naliczonych od nieterminowych płatności za okres od 1 stycznia do 30 listopada 2010 r. Po wystąpieniu kierownika jednostki do kontrahenta z prośbą o umorzenie tych odsetek, kontrahent wyraził na to zgodę i obie strony 20 stycznia 2011 r. zawarły umowę o zwolnienie z długu o następującej treści:

Opisane działania dotyczą zarówno takich sytuacji, gdy konieczność zapłaty odsetek za nieterminowe regulowanie zobowiązań jest wynikiem okoliczności niezależnych od jednostki, jak i takich, gdzie wynika to z niewłaściwego wywiązywania się ze swoich obowiązków przez pracowników jednostki.
Do opóźnień w zapłacie zobowiązań z winy pracowników jednostki dochodzi zazwyczaj na skutek:
l nieprawidłowego ustalenia obiegu dokumentów księgowych w jednostce, powodującego, że rachunki i faktury nie spływają terminowo z komórek merytorycznych do komórki księgowości,
l nieprzestrzegania przez pracowników komórek merytorycznych oraz komórki księgowości ustaleń dotyczących terminów obiegu dokumentacji księgowej,
l zaginięcia dowodów księgowych w efekcie nieprzestrzegania przez pracowników zasad ich przechowywania i zabezpieczania.
Jeśli można ustalić, który z pracowników jednostki ponosi winę za powstanie opóźnienia skutkującego koniecznością zapłaty odsetek za zwłokę lub innych opłat karnych,
kierownik jednostki powinien wziąć pod uwagę dochodzenie od niego odpowiedzialności za powstałą szkodę na zasadach ogólnych, wynikających z art. 114–122 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy. Zgodnie z nimi pracownik, który na skutek niewykonania lub nienależytego wykonywania obowiązków pracowniczych wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi za nią materialną odpowiedzialność w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę.
Odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody – z wyjątkiem przypadku, gdy pracownik szkodę wyrządził umyślnie, ponieważ w takim razie jest obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości. Za wykazanie wysokości szkody oraz okoliczności uzasadniających odpowiedzialność pracownika odpowiada pracodawca.
PodstawY prawnE
w Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (j.t. Dz.U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. Nr 47, poz. 278)
w Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. Nr 257, poz. 1726)
w Ustawa z 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (Dz.U. z 2005 r. Nr 14, poz. 114; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. Nr 182, poz. 1228)
w Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93; ost.zm. Dz.U. z 2011 r. Nr 80, poz. 432)
w Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94; ost.zm. Dz.U. z 2011 r. Nr 80, poz. 432)
w Rozporządzenie Rady Ministrów z 4 grudnia 2008 r. w sprawie określenia odsetek ustawowych (Dz.U. Nr 220, poz. 1434)